W 1994 r. niemiecki magazyn GEO opublikował reprezentatywną ankietę: "Co utrzymuje nas w zdrowiu, co szkodzi naszemu zdrowiu? Gdzie są zagrożenia?". Większość odpowiedzi na te pytania zaskoczyła wówczas i pozostaje niezwykła do dziś.

W ankiecie mieszkańcy wybierali zagrożenia, które ich zdaniem mogą zaszkodzić naszemu zdrowiu. Wymienili je w kolejności malejącej: odpady toksyczne, azbest, skutki uboczne silnych leków, spaliny samochodowe, skażenie wody pitnej, AIDS i elektrownie jądrowe.

Eksperci z dziedziny nauki i techniki oceniali zagrożenia i nadal to robią. Według 81% z nich największe zagrożenie dla zdrowia stanowią smoły i opary nikotyny z papierosów. 71% stwierdziło, że ludzie nie uprawiają wystarczająco dużo ruchu. 58% stwierdziło, że alkohol jest trucizną. Dla 42% "tłuszcz" i otyłość wydają się być o wiele bardziej niebezpieczne niż azbest, odpady toksyczne czy zagrożenia związane z energią jądrową.

Wydaje się, że trudno jest dojść do porozumienia w sprawie "zagrożeń dla zdrowia". Czy wiemy przynajmniej, co sprawia, że jesteśmy zdrowi?

Karin Felix może nam pomóc odpowiedzieć na to pytanie. Dawno temu napisała ona bestseller zatytułowany "Fitness i zdrowie". Oto, jak czytamy w napisach końcowych:

"Książka chce zainspirować kobiety, aby zrobiły coś dla siebie - dla zdrowego, pięknego ciała, dla pogody ducha i pewności siebie. Książka chce zainspirować je do prowadzenia aktywnego, zrelaksowanego życia. Każda kobieta może wybrać to, co jej się podoba, spośród wielu możliwości. Ponieważ dobra samoocena nie jest kwestią wieku czy sprawności fizycznej". Musimy dziś wybrać taki język, aby przyciągnąć wielu czytelników. Pewność siebie, zabawa, wszechstronne poczucie własnej wartości - takie pojęcia chwytają zenit. Zdrowie jako główny składnik jakości życia: to przesłanie brzmi dobrze i jest jasne. Nie jest błędem odpowiadać w ten sposób na pytania dotyczące zdrowia. Przy całej mojej podstawowej aprobacie dla tej książki i jej pozytywnego podejścia do życia, chciałbym dodać dwa przemyślane pytania.

Pierwsze pytanie: Zdrowe, piękne ciało" - czy to powierzchowne określenie wyczerpuje nasze pojęcie zdrowia? Czy to właśnie dzięki temu jesteśmy zdrowi?

Drugie pytanie: Czy mogę nazwać swój cel "zdrowiem dla mnie"? Zdrowie tylko dla mnie, dla mojego ukochanego "ja"? Czy też opowiadam się po stronie bardziej humanitarnego postulatu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO): "Zdrowie dla wszystkich?".

WHO wymienia siedem podstawowych warunków zdrowia:

1. stabilne poczucie własnej wartości

2. pozytywny stosunek do własnego ciała

3. przyjaźń i relacje społeczne

4. nienaruszone środowisko naturalne

5. sensowna praca i zdrowe warunki pracy

6. wiedzy na temat zdrowia i dostępu do opieki zdrowotnej

7. dobrej kondycji w teraźniejszości i uzasadnionej nadziei na dobrą kondycję w przyszłości.

Co dziś zagraża naszemu zdrowiu, co zagraża naszemu ciału, umysłowi i duszy, co nas przytłacza?

W naszym życiu często musimy radzić sobie z nadmierną stymulacją, pośpiechem i niepokojem, gniewem i agresją, brakiem ruchu i hałasem, masowym ruchem i ograniczeniem przestrzennym. Lubimy widzieć siebie w roli wykonawców, opanowujących technologię i korzystających z nowych mediów. Znacznie częściej jednak jesteśmy poddanymi aparatu, który sami stworzyliśmy. Presja osiągnięć jest wszędzie. Trzyma w garści studentów i sportowców, kierowców i profesjonalistów, osoby pracujące na własny rachunek i pracowników. Nawet w czasie wolnym, na wakacjach i dla przyjemności dominuje stres, który szarpie nasze siły i nerwy.

Od czego możemy zacząć, jeśli chcemy stworzyć w sobie przeciwwagę dla "syndromu osoby przeciążonej"? Być może od próby ustabilizowania naszej samooceny. Profesor Siegrist pisze o tym tak: "Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy stabilne poczucie własnej wartości jest ważnym warunkiem wstępnym dobrego radzenia sobie ze stresem, konfliktami i napięciami emocjonalnymi. Jeśli środowisko społeczne utrudnia rozwój lub stabilizację poczucia własnej wartości, ogranicza to tolerancję na stres. Kryzysy uwalniają wtedy w pełni swoją szokującą moc i zwiększa się podatność na choroby."

Powinniśmy podjąć środki zaradcze. Stosując sprawdzone i nowe techniki relaksacyjne, przeciwdziałamy stresowi, lękom, depresji i w ten sposób wzmacniamy nasze siły obronne. Mnogość ofert jest przytłaczająca. Ci, którzy stracili orientację, mogą najpierw skupić się na programach, które od kilku lat cieszą się rosnącym zainteresowaniem psychologów i badaczy mózgu. Wymienię tu dwa przykłady, które znajdują się w centrum uwagi: trening mindfulness (MBSR) i tzw. tapping (EFT). Na podstawie własnych przyjemnych doświadczeń chętnie polecam te metody. Google i YouTube dostarczają wielu informacji opisowych na ten temat.

Zadajmy sobie pytanie, jaki jest nasz plan na życie. Jeśli rozpoznamy, co sprawia, że chorujemy, możliwe będzie rozpoznanie tego, co utrzymuje nas w zdrowiu. Czy korekty nie są już za późno? Od czego powinniśmy zacząć, gdy presja cierpienia wymyka się spod kontroli? Przede wszystkim powinniśmy przestać brać udział we wszystkim, czego inni - wbrew naszym wewnętrznym przekonaniom - od nas oczekują. Powinniśmy nauczyć się mówić "nie" rzeczom, które wydają nam się nierozsądne, w sposób przyjazny, ale stanowczy. Także rzeczom, które sami sobie narzucamy bez potrzeby. Powinniśmy stać się "tolerancyjnymi egoistami" w akceptowalnym sensie. Możliwe, że nasza rodzina, przyjaciele i znajomi, a nawet przełożeni i koledzy z pracy uznają taką zmianę wartości za bardziej atrakcyjną w dłuższej perspektywie niż dobrze dopasowane, zgodne z zasadami uczestnictwo. Jeśli nie, powinniśmy im powiedzieć o naszej zmianie postawy. Lubię cytować to zdanie: Jeśli będziemy się zmieniać, nikt nam tego nie zabroni. Jeśli uświadomimy sobie, że nasze oczekiwania i wymagania wpływają na nasze zadowolenie, możemy je zmienić - jeśli tylko będziemy chcieli.

Wszyscy podlegamy ciągłemu balansowaniu między sukcesem a porażką - nikt nie jest odporny. Nawet jeśli wygląda to na sprzeczność: Potrzebujemy tej gry z ryzykiem, jak powietrza, którym oddychamy. Mniej dlatego, że jesteśmy uzależnieni od dreszczyku emocji, ale dlatego, że każde ryzyko daje namacalne możliwości.

Im trudniejsze wyzwania, tym większa satysfakcja z pokonania strachu i niepewności. Duma z osiągnięcia, na które wcześniej nie miało się odwagi, oznacza cenny zysk dla zdrowia psychicznego. Dobra profilaktyka nie owija ludzi i ich problemów w bawełnę, ale zachęca ich do życia "tu i teraz".

Najlepszą ochroną zdrowia wydaje się nauka radzenia sobie z konfliktami i napięciami w taki sposób, by nas nie paraliżowały, ale byśmy z nich wyrastali. Oznacza to, że czujemy się gdzieś jak w domu, nadajemy życiu sens i rozwijamy osobiste perspektywy. Mamy pewność siebie, pielęgnujemy relacje i potrafimy odczuwać radość. Odważamy się coś zrobić i wykorzystujemy całą gamę naszych emocji. Gniew, zazdrość, strach i smutek są częścią tego procesu, ale także miłość, współczucie i zmysłowa radość. To wszystko jest częścią bycia człowiekiem.

Pamiętajmy też, że nie tylko nasi bliźni wywołują w nas stres. My sami możemy codziennie powodować stres u innych, nie zdając sobie z tego sprawy. To spostrzeżenie pozwala nam zmienić naszą postawę z egoistycznej na empatyczną. W ten sposób poprawiamy własne zdrowie i możemy wspierać zdrowie innych. Oznacza to wzięcie odpowiedzialności na trzy sposoby. Chodzi o odpowiedzialność za własne zdrowie, odpowiedzialność za zdrowie innych ludzi oraz odpowiedzialność za warunki życia na naszej planecie, a tym samym za szanse życiowe przyszłych pokoleń.

Pierwszy cel - odpowiedzialność za własne zdrowie - jest oczywisty. Znajdują się tu klasyczne tematy związane ze zdrowym stylem życia, takie jak zdrowe odżywianie, zapobieganie chorobom układu krążenia, umiarkowane stosowanie używek. Uczymy się rozpoznawać i zmieniać okoliczności życiowe, które szkodzą naszemu zdrowiu. Uczymy się dostrzegać interakcje między ciałem, umysłem i duszą. Zdobywamy kompetencje do podejmowania decyzji dotyczących naszego zdrowia.

W ramach drugiego celu promocji zdrowia rozumiemy odpowiedzialność za zdrowie innych ludzi. Jak to wygląda w praktyce? Nikt nie chce narażać na niebezpieczeństwo lub krzywdzić innych obywateli poprzez nierozważne zachowanie na drodze - kto z nas tego nie zrobił? Nikt nie chce, aby silniejszy krzywdził słabszego, aby go przeciążał i wywierał na niego presję fizyczną lub psychiczną - znamy jednak wiele przykładów, kiedy tak się dzieje, a my nie interweniujemy.

Reagujemy z przerażeniem i osłupieniem na doniesienia o przemocy wobec bezbronnych we wszystkich jej przerażających odmianach. Ale czy walczymy ze wszystkich sił, aby takie rzeczy się nie powtórzyły? Musimy też zadać sobie następujące pytanie: Czy pomagamy naszym bliźnim radzić sobie z ich problemami życiowymi, czy udzielamy im wsparcia społecznego? Czy mamy zrozumienie dla osób starszych, niepełnosprawnych i chorych?

Jak postępujemy z nieuleczalnie chorymi na raka mieszkańcami naszego sąsiedztwa? Czy wspieramy i stabilizujemy uzależnioną młodzież z kręgu naszych znajomych? Czy wnosimy swój osobisty wkład w uwalnianie ludzi z błędnego koła, z którego jedynym wyjściem wydaje się samobójstwo?

Kto zaprzeczy, że wszystkie te pytania mają coś wspólnego ze zdrowiem? Kto zaprzeczy, że możemy i musimy robić więcej niż tylko dbać o własne zdrowie?

Trzecim celem promocji zdrowia jest wzięcie odpowiedzialności za warunki życia na tym świecie, a tym samym za szanse życiowe przyszłych pokoleń. Ten temat będzie nas coraz bardziej zajmował w nadchodzących latach, niezależnie od tego, czy chcemy go dostrzec. W kwestiach "globalnych", takich jak polityka ekologiczna, pokojowa czy sprawiedliwy porządek świata, powinniśmy powstrzymać się od optymistycznego wybielania, zniechęcenia i rezygnacji. Polegajmy na zasadzie nadziei, nie tracąc kontaktu z rzeczywistością. Ufajmy w nadzieję aktywną i niecierpliwą, która szuka każdej okazji do działania w granicach możliwości. Dotyczy to przede wszystkim znanego i możliwego do opanowania obszaru naszej odpowiedzialności.

Według badań przeprowadzonych przez Uniwersytet w Bielefeld, 61 procent młodych ludzi w naszym kraju widzi swoją przyszłość w zagrożeniu, jakim jest zniszczenie środowiska naturalnego. Liczba ta dowodzi, że można zmienić nastawienie i wzbudzić zainteresowanie cierpliwością i perswazją. Jednak same konsekwencje wynikające z prawidłowej wiedzy i dobrych intencji nie wystarczą. Wiedza nie jest równoznaczna z działaniem, a działanie nie jest równoznaczne z ustabilizowaną zmianą zachowania. Musimy zająć się tym problemem, jeśli chcemy wpływać na zachowania zdrowotne własne i osób z naszego otoczenia.

W ostatnich latach stało się jasne, że samo zdefiniowanie konkretnego - znaczącego - przesłania profilaktycznego ("palenie zabija") i nagłośnienie go za pomocą znanych mediów reklamowych nie ma większego sensu. Dzięki tej procedurze możemy się oszukiwać, że zrobiliśmy wystarczająco dużo. Ale niewiele dzięki temu osiągamy - przynajmniej jeśli stosujemy tylko tę metodę. Sprawy są bardziej złożone.

Z badań behawioralnych i z własnego doświadczenia wiemy, że najsilniejsza motywacja w zachowaniu człowieka nie wynika z racjonalnych przesłanek, lecz z impulsów emocjonalnych. Wyciągnijmy wnioski z tej świadomości.

Powinniśmy pożegnać się z nieudaną po tysiąckroć próbą osiągnięcia stabilnych, zmienionych zachowań zdrowotnych wyłącznie poprzez przekazywanie informacji. Musimy też pożegnać się z próbą osiągnięcia czegoś pozytywnego poprzez opisywanie jedynie mrocznych konsekwencji niewłaściwego stylu życia. Zamiast tego powinniśmy się bardziej skupić na możliwościach dyskusji i pracy w grupie. Powinniśmy próbować przekonywać poprzez naszą osobowość, otwartość i - jeśli to możliwe - własne pozytywne zachowania zdrowotne. Rozczarowanie i niepowodzenie w promocji zdrowia są nieuniknione, jeśli postrzegamy naszego partnera jako przedmiot, a nie jako równego, samodzielnego, dojrzałego partnera, który ma nam tyle samo do zaoferowania, co my jemu.

Ci, którzy wnoszą swój wkład we wspaniałe dzieło promowania własnego zdrowia i zdrowia osób z ich otoczenia, żyją w ciągłym zagrożeniu rozczarowaniem i rezygnacją. Niebezpieczeństwo to zmniejsza się, jeśli przyjmiemy realistyczny obraz ludzkości i osiągalne cele. Od czasu do czasu spójrzmy więc samokrytycznie przez ramię. Nasz własny entuzjazm, nasze własne osiągnięcia, nasze własne sukcesy zdrowotne mogą kusić nas do nadmiernego zaangażowania naszych partnerów szukających porady. Musimy oferować osiągalne cele pośrednie, a tym samym zindywidualizowaną pomoc. Nie wolno nam czynić naszych partnerów w promocji zdrowia ofiarami naszych własnych, wysoko postawionych celów i oczekiwań. Czyniąc to, sami ponosimy ofiarę. Może to być rozczarowanie, rezygnacja i porzucenie. Świadomość rzeczywistości staje się naszą ważną ochroną.

Dziś w medycynie i promocji zdrowia, w edukacji i sektorze społecznym, w polityce i mediach są ludzie, którzy rozumieją znaki czasu i myślą oraz działają po partnersku. Praca zespołowa i podejście wielosektorowe są ważne, aby rzucić światło na społeczne i psychologiczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych. Nie wolno nam zapominać o znaczeniu, jakie przywiązujemy do radzenia sobie z konfliktami, o naszych osobistych i społecznych lękach, o obawie przed wykluczeniem i dyskryminacją. Nie możemy nie doceniać wpływu prestiżu i presji rówieśników na nasze zachowania zdrowotne. Zwróćmy też uwagę na siłę mediów i reklamy.

Promocja zdrowia jest skuteczna tylko wtedy, gdy wpływa na zachowania i okoliczności, gdy uwzględnia środowisko społeczne i dostosowuje się do jednostki i jej warunków życia.

Ci, którzy zdali sobie sprawę, że promocja zdrowia oznacza pracę zespołową, rozumieją też, że żadna grupa specjalistów nie jest w stanie sama zdobyć "kamienia filozoficznego". Potrzebują otwartości, różnorodności opinii i tolerancji w dyskusji o celach i treści wspólnej pracy. Potrzebują też odpowiedzialności za zdrowie, która obejmuje wszystkich. Dzięki temu będziemy zdrowi.